ت‍ح‍ل‍ی‍ل‌ س‍اخ‍ت‍اری‌- ل‍ی‍ت‍ول‍وژی‍ک‍ی‌ ک‍وه‌ ه‍ای‌ ج‍ن‍وب‌ ش‍رق‌ ب‍ی‍رج‍ن‍د (رزگ‌)

منطقه مورد بررسى بخشى از ايالت ساختارى سيستان مى باشد كه از نقطه نظر ليتولوژيكى و تكتونيكي وضعيتى خاص و درعين حال متنوع را به نمايش مى گذارد. منطقه مورد مطالعه قسمتى از كوههاى جنوب بيرجند را تشكيل مى دهد كه در قسمت مركزى كوههاى باقران قرار گرفته است. روستاى رزگ يكي از روستاهاى منطقه است كه در نزديكى قسمت مركزى منطقه مورد بررسى قرار گرفته است. اختلاف ارتفاع در اين منطقه گاهى از 600 متر نيز بيشتر مى شود. آب و هواى منطقه خشك است.
رژيم زمين ساخت كششى در اواسط مزوزوئيك در ايران موجب پيدايش كافت در اين ناحيه و زايش پوسته اقيانوسى گشته و بطور همزمان كشش موجب پيدايش حوضه هاى اقيانوسى شرق ايران نيز شده است. برگشت رژيم فشارى در اواخر كرتاسه موجب بسته شدن حوضه هاى اقيانوسى مذكور و رانده شدن يا فرارانش پوسته اقيانوسى و جايگزينى آميزه هاى افيوليتى در اين ناحيه گشته است و رسوبات فليش بدنبال آن برجاى گذاشته مى شود كه تا ائوسن بسته شدن كامل حوضه طول مى كشد.
از نظر زمين شناسى منطقه مورد مطالعه را ميتوان به دو ناحيه با مجموعه سنگهاى زير تقسيم كرد:
1- آميزه افيوليتى (Ophiolit Melange)
2- رسوبات رخساره فليش (Flish - Facies Sedimentary)
3- سنگهاى آذرآوارى و رسوبات جديدتر (Pyroclastic And Younger Sedimentary)
سنگهاى رخنمون يافته منطقه را عمدتاً افيوليت ملانژهايى با سن كرتاسه فوقانى تشكيل مى دهد كه افيوليتها شامل اسپيليت، سرپانتينيت، هارزبورژيت و گابرو را شامل مى شود كه علاوه بر ليتولوژى هاى مذكور پچ هاى ماسه اى و نيز رخنمونهاى شيلى و فيليتى كه عموماً ريزچينهاى واضحى را به نمايش گذارده اند مشاهده مي شود.
محور اين ريزچينها عملكرد فرآيندهاى تكتونيكى و تنشهاى وارده به منطقه را مشخص مى كند.
لازم به ذكر است كه ليستوينيتها كه به صورت رگه اى در درون ساختمانهاى اصلى از جمله زون برشى قرار گرفته اند. اين ليسوينيتها دولوميتى بوده و حاوى رگه هاى كوارتز و مالاكيت مى باشند كه وجود مالاكيت دال بر نفوذ محلولهاى مس دار است كه در محيطى احيايى فضاى شكستگيها و شكافها را پر كرده اند. اين ليستوينيتها فاقد آثار دگرگونى است ولى خود درون سنگهاى دگرگون شده قرار گرفته اند و به نظر مى رسد بعد از اعمال دگرگونى بر منطقه تشكيل شده اند.
اسپيليتها در دامنه ارتفاعاتى كه در آنها اسپيليت ساخت بالشى واضحى را به نمايش مى گذارد، دچار آلتراسيون كلريتى شده اند و بخصوص اين حالت در گسلهاى منطقه محسوس مى باشد و آينه گسلى عمدتاً سبز رنگ مى باشد. رگه هاى موجود در اسپيليتها كلسيتى است كه اين رگه ها طرح متقاطع جالبى را به نمايش مى گذارند.
نهشته هاى كواترنر عمدتاً بصورت پادگانه هاى قديمى بادبزنى شكل، مخروط افكنه و آبرفتهاى عهد حاضر كه جوانترين واحدهاى موجود مى باشند و عمدتاً در شمال منطقه ديده مى شوند رخنمون دارند.
همانطور كه ذكر شد منطقه مورد مطالعه در ايالت ساختارى سيستان قرار مى گيرد لذا عناصر ساختارى آن شباهت بسيار زيادى به عناصر ساختارى اين زون دارد. بررسى و تحليل تكتونيكى منطقه بيانگر الگوى جنبشى از نوع سيستم برشى چپگرد است و كليه ساختمانهاى موجود در منطقه با ساختمانهاى موجود در يك سيستم چپگرد شرقى- غربى مطابقت مى كند.
وفور گسلها، ريزچينها، درزه ها و شكافها در منطقه حكايت از فعاليتهاى تكتونيكى فراوان مى كند بطوريكه واحدهاى مختلف ليتولوژيكى عمدتاً گسلى بوده و نوع چشمه هايى كه در منطقه مشاهده شده است نيز گسلي مى باشد.
برداشت رسوب جهت آناليز و تحليل فرايندهاى رسوبى حاكم بر منطقه از مناطق مختلف مخروط افكنه اى كانال تغذيه، پروكسيمال و...) در نزديكى كلاته فراشان انجام شد و بعداز انجام مراحل آزمايشگاهى نتايج آناليز دانه بندى رسوبات ماسه اى بصورت منحنى هاى تجمعى و هيستوگرام ارائه شد.
پديده زمين لغزش در هاونان و رزگ بوضوح قابل مشاهده است. آبگيرى سرپانتين و تالك با كاهش چسبندگى ذاتى همراه بوده و اين امر مضاف بر افزايش حجم ايجاد شده در اثر سرپانتينى شدن پريدوتيتها منجر چنين لغزشهايى شده است كه اهميت آن بخصوص در روستاى رزگ بسيار قابل توجه است.
نقشه زمين شناسى منطقه در آزمايشگاه با فتوژئولوژى عكسهاى هوايى بصورت نقسه مبنا تهيه و در صحرا با مشاهدات و بررسى هاى صحرايى تكميل شد و در نهايت نقشه نهايى آماده شد كه اين نقشه با مقياس 1:20.000 تهيه و ضميمه گزارش زمين شناسى منطقه گرديده است.